Salih TRAKO, Sarajevo
O vakufu kao vjersko-socijalnoj ustanovi pisano je kod nas u više navrata 2 • Da jedno uvakufljenje bude pravno valjano potrebno je između ostalih uvjeta i to da objekti koji se vakufe budu puno vlasništvo vakifovo. Ti objekti, kada je riječ o nekretninama (a u najviše slučajeva to su bile nekretnine), morale su biti, prije vakufljenja, identifikovane od strane sudskih organa i ubilježene kao vlasništvo određenog lica koje želi da ih uvakufi. Nadležna sudska vlast koja, postupa po naređenju vlasti više instance, formira komisiju sastavljenu od uglednih građana, ljudi od povjerenja, nosilaca vlasti i pouzdanih poznavalaca mjesnih prilika i kraja u kojemu se nalazi zemljište koje vlasnik želi uvakufiti, sa zadatkom da tačno i precizno utvrdi i zavede granice. Pred nama je dokument o jednom takvom slučaju. Radi se, naime, o hududnami – dokumentu o utvrdivanju međa i l. Zavođenju granica čiftluka visokog carskog činovnika u Istanbulu hadži-Mustafe, koji je svojim sposobnostima u carskoj službi dostigao položaj kizlar-age, i kada se obogatio na tom visokom položaju, između ostalih uvakufljenja, osnovao je i bogat vakuf u svom. rodnom mjestu Gornjoj Kloki, gdje i danas leži Mrkonjić-Grad, i tim uvakufljenjem udario temelje gradskom naselju nazvanom Jajce Jenidže (Yaytse Yenice) – Novo Jajce, koje će kasnije biti nazvano Varcar-Vakuf i najzad, 1924. g. i sve do danas Mrkonjić-Grad. Na osnovu ovoga dokumenta, u kome se decidno navode granice (granični lokaliteti i međašni biljezi) čiftluka koji je carski kizlaraga hadži Mustafa posjedovao prije uvakufljenja i za koje je morao ranije dobiti lemliknamu – darivnicu (carski dokument kojim mu se dodjeljuje imanje u puno vlasništvo), a to je uvjet za pravnu valjanost vakufljenja Ger se samo puno vlasništvo po šerijatskom zakonu može vakufiti), mogu se rekonstruisati granice i prostorno sagledati taj veliki čiftluk koji je djelomično uvakufljen i na kome je nikao Mrkonjić-Grad. (3)
Ono što je u dokumentu (zapisano) dogodilo se preda mnom. Ovo je napisao
siromah Mustafa sin Jusufa, kadija u Jajcu i Novoselu neka su im obojici grijesi oprošteni!
Uzrok pisanja ovog dokumenta i povod nizanja u retke ovog teksta je slijedeći: Od istinski aktivnog age carskog dvora (doslovno »vrata sreće«) iz Istanbula, njegove ekselencije hadži Mustafa-age, a posredstvom (iz ruku) njegova čovjeka (sluge, službenika), stigao je uzvišeni časni pisani carski ferman našem muli, jajačkom kadiji. U njegovom uzvišenom sadržaju se kaže: Njegov čiftluk po imenu mahale Kopjević i Hoćune, Hududnama čiftluka Kizlarage Mustafe iz 1591. godine koje pripadaju naselju Gornja Kloka, drugi naziv Jenidže Jajce, a koje pripada spomenutom kadiluku, nalaze se u uređenoj i naseljenoj krajini i one su teško prohodne i opasne. Uzor odličnika i (carskih) privrženika, stub uglednih i moćnih, pouzdanik vladara i sultana, onaj koji je odlikovan velikom pažnjom i dobrotom Vladara koji svakom pomaže (božjom dobrotom), aga moga carskog dvora hadži Mustafa-aga – neka mu se vrijednost uveća – podigao je tu mesdžid ikaravansaraj. Stanovnici naseljene krajine i narod vilajeta zamolili su da na spomenutom čiftluku, sa svim što tome pripada, nastane kasaba, jer je u svakom pogledu korisnije i za putnike, i za trgovce, i za goste namjernike, i za stanovnike pokrajine. Osim toga, i spomenuti (aga carskog dvora) je zatražio da se onima koji izvana dolaze i koji se naseljavaju ne sprečava naseljavanje i neka se jasno označe starinske granice i međe spomenutog čiftluka i mjesta koja mu pripadaju. Ovom poniznom robu (tj. kadiji) izdat je pismeni ferman da dođe na određeno mu mjesto sa skupinom ljudi koja se sastoji od starih ljudi toga kraja, ajana vilajeta, krajiških aga i vjerodostojnih stanovnika okolnih sela, pa sam ja lično došao i odredivši poznavaoce prilika tog vilajeta, prošli smo kroz sva mjesta i izvršili uvid (kako slijedi): Prvo, od rijeke Kloke pokraj donje strane kuće Pervane hodže uz uspon malom dolinom sa ove strane čiftluka Ibrahima-spahije uz dolinu do na vrh brežuljka zvanog Pirivojo (?); odatle usjekom do Vrh Lipovače; odatle do javnog puta koji vodi prema Golhisaru (danas Jezero); odatle putem idući granicom sela Magaljdol do mjesta zvanog Nova Ranča; odatle strmim usponom do Raspuknutog Kamena (Čatallu Taš) na Lisini i pasišta zvanog Kokotno Brdo (?) koje počinje od tekuće vode koja teče ispod kamena do mjesta zvanog Pištelo (?); odatle do vode zvane Javorovo Vrilo; odatle do Poganova Polja; odatle do tekuće vode koja teče iz izvora Podrašnice; odatle grebenom do Brajovića kuća (?); odatle do Gornjeg Ponora, a od Ponora do čiftluka Kamival (?); odatle do Busije; odatle do vode koja se nalazi pod kamenom; odatle do đaurskih mašeta ; odatle starim putem do Husrevova čaira; odatle do Kasimova čaira; odatle do čaira Miladinova sina; odatle do lokve kraj graba; odatle grebenom iznad kuće Hrustine (?) i Purmezida (‘1) do stupa (valjavica) i mlinova Kopjević-Sela; odatle niz usjek dolinom Kloke do kuće Mehmeda sina Balije, gdje se završava. U ovim granicama omeđeno područje, to su selišta za koja je ranije došao ferman da postanu kasaba, a koja se sada zovu Čiftluk njegove visosti Mustafa- -age. Neka se niko ne miješa i ne suprotstavlja se ni sa koje strane. Ona su sva II ovom mahzaru (dokumentu) omeđena, opisana i postavljeni su znakovi međaši. Granice su utvrđene nakon što se to ustanovilo na osnovu uvida i svjedočenja muslimana čija su imena potpisana ispod dokumenta. Ovaj tekst je napisan radi dokazivanja i dat je u ruke zainteresovanom da bi u slučaju potrebe poslužio kao osnov rasprave koji će presjeći žile svakog nesporazuma. Dogodilo se i zapisano u drugoj dekadi mjeseca rebiulahira 999 = 6.-16. II 1591. godine.
Prisutni:
Ponos zaima Ramadan-beg Gulami šahi Muhammed-beg Husein-čelebL hatib Husam-halifa, hatib Katib hadži Kurd Ali, zaim Katib Osman sin Gazija Jusuf-hodža, hatib Bali sin Nesuha Kurd sin Alije, spahija Đurak, spahija Mustafa, njegov brat Pervane-hodža, hatib Veli subaša sin Baraka Husein sin Pirije, odabaša Gazanfer sin Ferhada Mehmed sin Jahje Sejdin sin Abdulaha Mehmed sin Balije Murad sin Ferhada Muhammed sin Ešika (?) Ibrahim odabaša Hasan sin Mustafe, buljukbaša Mehmed sin Mustafe Usta (majstor) Hasan sin Alije Ibrahim spahija Hadži Husein sin Abdulaha Ali-spahija Ali-čauš Hasan sin Balije i drugi
Rezime
U ovom radu se objavljuje originalni tekst na turskom jeziku i prevod na srpskohrvatski jezik »hududname« – dokumenta kojim se utvrđuju i navode međe čiftluka kizlarage Mustafe, visokog carskog dostojanstvenika na dvoru u Istanbulu. On je u svom rodnom selu Gornjoj Kloki na svom čiftluku osnovao bogat vakuf i time udario temelje nastanku kasabe Jajce Jenidže (Novo Jajce), koja će kasnije biti nazvana Varcar-Vakuf, a još kasnije 1924. i sve do danas Mrkonjić-Grad. Ovu hududnamu je izdao jajački kadija 1591. godine kao dokument punog vlasništva nad tim čiftlukom, na kome je kizlaraga Mustafa u svrhu vakufljenja podigao određene objekte i četiri godine kasnije, 1595. g., uvakufio ih i tako udario temelje današnjem Mrkonjić-Gradu. (Fotokopije ovjerenog prepisa Kiziaragine vakufname čuvaju se u Gazi Husrevbegovoj biblioteci u Sarajevu)
Fusnote
(1)Prema organizaciji osmanskog sultanskog dvora, položaj »kizlarage« ili darusseade-age« imao je visoki vezirski rang, tačnije, kizIar-aga je bio po rangu treća ličnost na dvoru, odmah iza »sadriazama« i »šejhulislama«, a ispred »kapuage« i »silahdarage«. Pod njegovim nadzorom bila je cjelokupna organizacija sultanskog dvora. Uz to, on je bio »nazir« (nadzornik) carske bazine (riznice) i carskih vakufa. Nadalje, obnašao je i druge povremene dužnosti kao npr.: obavještavao je velikog vezira (sadriazama) O sultanovoj smrti; ustoličavao je carevića (koji treba da zauzme prijesto), uz asistenciju silahdarage, na carsko prijestolje i proglašavao ga carem; prilikom carske ženidbe bivao je carski »vekiI« (opunomoćenik) itd.
(2) Više vid.: Islam Ansiklopedisi, Istanbul 1955., Cilt VI, s. 786-787. . 2 Vid.: Abduselam Balagija, Uloga vakufa II verskom ; nelovnom proneiivanju1ItlŠih muslimana, Beograd 1933, III; Mehmed Ali ćerimović, O vakufu, Sarajevo 1935, 62; Mehmed Begović, Yakuji u JugosImiji, Beograd, SAN 1963, 101.
3 Gornja Kloka, kasaba (sa popisom 70 imena starješina kuća muslimanskog stanovništva). Među njima je imam i mujezin KizIaragine džamije u kasabi Gornja Kloka, 56 oženjenih i 12 mudžereda); Mezre Lednice i Šilek Polje (ranije nepopisane – haridž ez defter) te ispaše Pustine, Poljane, Ječmište i Lisina (ranije nepopisane – haridž ez defter). Posebno su zanimljive bilješke date uz neka naselja u ovom defteru. U njima se konstatuje stanje iz prethodnog deftera i eventualne promjene ako su nastale iz- među dva popisa. Tako se ovdje za selo Gornja Trebava doslovce kaže: »Spomenuto selo je upisano kao derbendžijsko. Između tvrđava Banje Luke i Jajca na rastojanju od dva konaka hoda poznati su klanci (derbendi) Međugvozdje i Trebava i njih treba na svaki način čuvati. Kadija Kobaša je uputio predstavku (arz) Visokoj Porti pa je u drugoj dekadi mjeseca džumadalfi.la 970 (6-16. I 1563) došao carski ferman da se spomenuto selo upiše kao »derbend«, da njegove 33 kuće plaćaju filuriju, a da spomenuti »derbend« čuvaju da se ne bi događale štete imovini i životima putnika, s tim da se štete koje se dogode od njih naknade. Za njihovu službu oni se opraštaju od kuluka, čerahorluka (građevinskih radova), kurekčiluka (veslarenja) i vanrednih poreza »avarizi divanije« i »tekalifi urfije«. U starom defteru selo je zavedeno kao »derbend«, pa je na objašnjeni način zapisano i u novi defter«. Za kasabu Gornja Kloka, drugi naziv Yaytse-i cedid ili Jenice-i Jaytse, ili Jaytse -Jenicesi tj. Novo Jajce, doslovno se kaže: »Zemini Mehmeda sina Nesuhova, Mehmed-bega, Huseina i Miloša, u posjedu hadži-Mustafe, age carskog dvora, odsjekom (oporezovana paušalno) 300 akči. Spomenuti aga je na navedenim zeminima (zemljištima) podigao uglednu džamiju, karavansaraj i dućane, pa je uspostavljen pazarni dan petkom. Kada je bosanski vilajet ponovo popisivan, dostavljen je carski ferman u trećoj dekadi mjeseca sfera 998 – 30. XII 1589-8. I 1590. U njegovom srećnom sadržaju se kaže da je selo Gornja Kloka drugi naziv Yaytse Yanicesi (Novo Jajce) u jajačkom kadiluku-serhad (krajina, granica) teško prohodno i opasno mjesto. U njemu je podignuta časna džamija, karavansaraj i dućani. Za stanovništvo zemlje, putnike i trgovce je korisnije da postane kasaba, pa su age, ratnici i narod te pobjedonosne krajine zamolili da postane kasaba. Mevlana (naš mula) jajački kadija izdao je i'lam (proglas) da se narod sa porodicama doseljava izvana (okoline) i oni su zamolili da se izda carski ferman da se naseljenicima ne prave smetnje. Carski divan (kancelarija) izdao42a je carski ferman i spomenuto mjesto je postalo kasaba; Carska defterhana (uprava za carska imanja i prihode) izdala je i drugi carski ferman pod navedenim datumom i spomenuto mjesto se oslobađa vanrednih nameta da bi se podiglo i razvilo. Ukratko, onima koji dođu iz nesjedilačkih mjesta i nasele se, neka beglerbezi ne nameću godišnjeg poreza »salgun«, »čerahor«, niti druge običajne namete (tekalif-i urfiyye) i neka se oni ne preopterećavaju. Ferman je izdat i gore navedeni zemini (zemljišta) i kasaba popisani su da bi vakuf godišnje ubirao po 300 akči, i to je zavedeno u novi defter. »Smatramo svrsishodnim da ovdje spomenemo i to da su sačuvani i »šamadani« (svijećnjaci) KizIaragine džamije u Mrkonjić-Gradu, koji su, kako se vidi iz natpisa na njima, napravljeni 1001 = 1592- -3. g., dakle prije legalizovanja vakufname. o nastanku Mrkonjić-Grada opširnije vid.: Adem Handžić, O formiranju nekih gradskih naselja u Bosni u XVI stoljeću, POF XXV, Sarajevo, 1976, 156-164. O šamadanima u Kizlaraginoj džamiji vid.: Salih Trako, Natpisi na šamadanima Kizlaragine džamije u Mrkonjić Gradu, Anali Gazi Husrevbegove biblioteke, VII, Sarajevo 1981.
HADŽI MUSTAFA'S HUDUDNAME FROM 1591 BY WHICH MRKONJIĆ-GRAD WAS ESTABLISHED
by Salih Trako
Source: Contributions to Oriental Philology / Revue de Philologie Orientale (Prilozi za orijentalnu filologiju), issue: 31 / 1981, pages: 179188, on . http://www.ceeol com
Summary
It is well known that, in accordance with Sheriat Law, a vakif (an endowment for charitable purposes) could only be created from personal goods/wealth, regardless of whether those goods were inherited, bought or given by the Sultan (in the latter case a document concerning the donation was issued). Before a vakifname (endowment charter) was drawn up, the competent Sheriat court had to confirm that the person who wanted to make an endowment was the real owner of the goods in question. If the founder of a vakf wanted to endow a plot of land, the court had to confirm and quote the precise borders of the l?roperty. Hududnama čiftluka Kizlarage Mustafe iz 1591. godine 187 This paper gives the original text and a Serbo-Croat translation of the »hududname« (a document certifying the precise boundaries of a fi/tlik) of a senior imperial official at the court in Istanbul, Hadži Mustafa, son of Mehmedbeg and Aiše hatun, who was born in the village of Gornja Kloka (probably in the first half of the 16th century). This village is present-day Mrkonjić Grad (in Bosnia) and the endowment laid the foundations for the town known as Yaytse Yenice (Novo Jajce) which was later to become Varcar Vakuf and, finally, in 1924, to be renamed Mrkonjić Grad. The hududname giving the precise boundaries of the vakf, was issued by the Jajce kadi, Mustafa, son of Yusuf, after an on the spot investigation by a commission. The document goes into great detail about how 29 distinguished persons took part in the investigation between 6 th and 16th Feb. 1591, i.e. four years before the drawing up and legalisation of the vakifname in Istanbul between l1th and 20th Feb. 1595. Kizlaraga Mustafa's vakfname, or more precisely a photocopy of a certified copy of the vakfname .(1591) is kept in Gazi Husrevbeg library, index no. 263. According to this authorised copy, the vakfname has been prepared for publication in a special book of dating 16th-century vakfnames which will be published by Oriental Institut
***
Napomena blogera:
Međe Mustafa-aginog Vakufa mogle bi se utvrditi na osnovu ovoh dokumenta, turskih deftera, te katastrskih knjiga – premjera zemljišta koje je obavljeno za vrijeme Austro-Ugarske monarhije – Vjerovatno i starji mještani po predanju znaju međaše – toponime koji se spominju u ovom dokumentu. Zaintersiran geometar bi mogao lahko odrediti međe…
Iz ovog dokumenta je bjelodano – bio je to vliki vakuf koji se prostirao od Crne rijeke i Starog Sela preko Koljevića, preko vrha Lipovače prema Oćunama, pa preko Lisine do Podrašnice i Ponora, zatim prema Tribovu i dalje prema Crnoj rijeci – rijeci Kloka… (Moguće je da je zahvatao prostor od najmanej stotinjak kvadratnih kilometara…)
Tvrdnje da je taj kraj, pa i sam Varcar Vakuf oduvijek srpski, nemaju nikakvog uporišta u istini, naprotiv – ovaj originalni povjesni dokument uz Vakufnamu – putvrđuje kako je taj veliki vakufski posjed otet. Sveo se na fildžan oko Mustafa-agine džamije u središtu nekadašnjeg velikog Vakufa.
Islamska zajednica ima pravo na povrat vakufske imovine…
Ibrahim Halilović 